Zbiór, suszenie, przechowywanie ziół

ZBIÓR, SUSZENIE, PAKOWANIE I PRZECHOWYWANIE ZIÓŁ

Zioła możemy nabywać w aptekach lub w sklepach zielarskich. Niejednokrotnie jednak w ogródku naszym, w okolicy zabudowań lub w pobliskim lesie występują duże skupiska roślin leczniczych.

Możemy wówczas rośliny te zbierać (jeśli nie są pod ochroną), suszyć i urządzić sobie domową apteczkę zie­larską. Zioła takie można również uprawiać, a zbiór (tak ze stanu dzikiego, jak i z uprawy) trakto­wać dochodowo. W całym kraju są rozmieszczone punk­ty skupu surowców zielarskich, które po udzieleniu od­powiednich wskazówek i zawarciu umowy, chętnie póź­niej zioła od zbieraczy nabywają.

Działanie lecznicze ziół zależy od zawartych w nich ciał czynnych. Zawartość tych ciał uzależniona jest od sposobu zbioru, suszenia i przechowywania ziół. Poza tym nagromadzenie ciał czynnych w roślinie jest różne w różnych okresach roku, a nawet w różnych godzinach dnia. Na przykład rośliny olejkowe mają największą zawartość olejków w godzinach od 10. do 15.

Dlatego też, aby z ziół można było otrzymać pełno­wartościowy lek, muszą one być w należytym czasie i w odpowiedni sposób zebrane, wysuszone i przecho­wywane.

Przede wszystkim zbieracz musi się dokładnie za­poznać ze szczegółową częścią naszej pracy, gdzie

omawiane są poszczególne zioła. Musi nauczyć się roz­poznawać i odróżniać je, wiedzieć, jaka część rośliny ma zastosowanie w lecznictwie, nie zawsze bowiem stosuje się całą roślinę; używane są również same liście czy kwiaty, owoce, nasiona, pączki, kora, korzenie lub kłącza.

 Pamiętajmy o tym, że zielarz, który zajmuje się zbie­raniem i suszeniem roślin leczniczych nie może być chory na żadną chorobę zakaźną, gdyż ta mogłaby się przenieść za pośrednictwem zebranego surowca na oso­bę leczącą się.

Zbiór, suszenie i przechowywanie surowca zielarskie­go musi się odbywać w warunkach bezwzględnej czy­stości. Są to przecież surowce, z których przyrządza się leki dla ludzi chorych.

ZBIÓR ZIÓŁ

Zioła zbiera się tylko w dni pogodne, bezdeszczowe, po obeschnięciu rannej rosy lub przed rosą wieczor­ną. Rośliny zebrane w dni dżdżyste lub mokre od rosy ulegają szybko gniciu, czernieją i bardzo trudno schną.

Zioła zbieramy z miejsc, gdzie rosną dziko, lub z ogro­dów, czy plantacji.

Kłącza i korzenie zbierane są na ogół późną jesienią lub wczesną wiosną, jeszcze przed wypuszcze­niem przez roślinę liści. Roślina znajduje się wówczas w okresie spoczynku, a w kłączach i korzeniach nagro­madzone są cenne zapasy, o dużej niejednokrotnie war­tości leczniczej.

Korzenie i kłącza wykopuje się szpadlem, motyką lub widłami, starając się ich nie kaleczyć, szybko myje sit;

w wodzie, najlepiej w bieżącej, oczyszcza się z drob­nych korzonków oraz części nadgniłych.

Kora zbierana jest najczęściej na wiosnę, gdy w roślinach „ruszą" soki. Do zbioru kory ścina się młode gałązki (zbieranie kory wprost z drzew powo­duje często gnicie ich lub próchnienie, w rezultacie czego roślina ginie) i tnie się je na kawałki. Na każdym kawałku robi się podłużne nacięcia i podważa się korę nożem. Kora po odłamaniu ma wygląd niepełnych ru­rek. Nie należy kory strugać nożem.

Kwiaty. Tą nazwą określa się w zielarstwie su­rowiec składający się z poszczególnych, pojedynczych kwiatów lub całych skupisk, tak zwanych kwiatosta­nów, albo też z  samych koron kwiatowych wyskubywanych z kielicha . Kwiaty zbieramy na początku rozkwitania lub w peł­ni rozkwitu (nigdy nie przekwitłe).

Zbierając główki kwiatowe ujmujemy każdą osobno (palcami, wielkim i wskazującym), przechylamy głów­kę i szybko pociągamy ku górze. Zerwane główki ukła­da się luźno, nie uciskając ich, do koszyków. Kwiatostany baldachy obcina się nożyczkami lub sekatorem. Gdy surowcem zielarskim są same płatki kwiatowe, wówczas delikatnie je wyskubujemy i zsypujemy do koszyków.

Liście zbieramy tylko żywozielone (nie zżółkłe i nie stare), zdrowe, bez uszkodzeń i plam, spowodowa­nych najczęściej przez pasożyty.

Liście zbieramy, gdy są już dobrze rozwinięte (z wy­jątkiem liści brzozy, które zbiera się świeżo rozwinięte, pokryte żywicą), z ogonkami lub bez. Pamiętać należy, aby nie obrywać z rośliny wszystkich liści, lecz naj­wyżej jedną trzecią całej ilości, gdyż roślina zbyt osła­biona zginęłaby.

Owoce zbieramy na początku dojrzewania. Owoce mięsiste, np. berberysu lub borówki czarnej, zbiera się w dni suche i słoneczne, ponieważ wówczas nie gniją i nie pleśnieją. Owoce suche (popularnie nazywa­ne nasionami), np. kminku, kopru i kolendry, zbiera­my, na odwrót, w dni pochmurne i przed obeschnię­ciem rosy, ponieważ wówczas nie osypują się.

Pączki zbiera się na wiosnę, gdy pęcznieją, stają się lepkie i nabierają przyjemnego aromatu.

Ziele. Jest to nadziemna część rośliny. Zbiera się je prawie zawsze w okresie pełnego kwitnienia rośliny (wyjątek stanowi skrzyp). Przy zbiorze całego ziela mu­simy zwracać uwagę, by nie było ono zanieczyszczone chwastami, a zwłaszcza powojem. Rośliny o cienkich łodygach ucinamy tuż nad ziemią, z tych zaś, które mają łodygi grube, ścina się tylko wierzchołki. Nie wolno ziela zrywać ręką, gdyż w ten sposób często wy­rywa się korzeń.

SUSZENIE ZIÓŁ

Zioła suszy się na ogól w cieniu. Pod wpływem pro­mieni słonecznych liście, ziele i większość kwiatów traci swój kolor. Bezpośrednio na słońcu suszyć można tylko korę, korzenie i owoce.

Suszenie ziół może odbywać się w dwojaki sposób:

1) naturalny — na powietrzu  

2) w ogrzewanych su­szarniach.

Zasadniczym czynnikiem wpływającym na suszenie surowca w warunkach naturalnych jest powietrze, które ma zdolność pochłaniania wil­goci. Zioła przy suszeniu wyparowują duże ilości pary wodnej, a przepływające powietrze „odbiera" ją. Duże znaczenie ma szybkość przepływu powietrza, bowiem napływające nowe, suche powietrze ma większą zdolność pochłaniania pary wodnej.

Drugim ważnym czynnikiem przy suszeniu ziół jest odpowiednia temperatura. Im cieplej jest w miejscu suszenia, tym szybciej powietrze nasyca się parą wodną.

Tak więc przy suszeniu ziół w warunkach natural­nych musimy pamiętać o odpowiedniej temperaturze pomieszczenia i o szybkim przepływie powietrza.

Do suszenia ziół najlepiej nadają się strychy, szopy, puste stodoły lub izby mieszkalne. W pomieszczeniach tych powinny znajdować się wietrzniki zabezpieczone siatką. Miejsce suszenia ziół nie może znajdować się w pobliżu stajni, obór lub chlewów, gdyż zioła łatwo wchłaniają dochodzące stamtąd zapachy i stają się przez to bezużyteczne. Konieczne jest również, aby miejsce suszenia było niedostępne dla zwierząt domowych.

Dobrze wysuszony surowiec poznajemy po tym, że zachowuje naturalny kolor; tylko bardzo nieliczne zioła zmieniają barwę (malwa). Liście powinny po wysusze­niu kruszyć się w palcach, a łodygi pękać (nie zginać się). Jagody i owoce dobrze wysuszone nie powinny przy zgniataniu zlepiać się w bryłę.

Przed suszeniem pomieszczenie powinno być staran­nie oczyszczone. Zioła rozkłada się cienką warstwą na czystych sitach, matach, papierach lub na płótnie. Nie wolno kłaść ziół bezpośrednio na podłodze lub na zie­mi, gdyż ulegają one wówczas zanieczyszczeniu. Nie­które zioła (np. baldachy bzu czarnego, ziele dziuraw­ca) można zaczepiać na rozwieszonych sznurkach, a ko­rzenie nanizać na nitki lub sznurki i wieszać na gwoździach.

Zioła, które źle schną z powodu niesprzyjającej pogo­dy lub wskutek dużej zawartości wody, można suszyć na płytach kuchennych, w piecykach piekarnianych, lub w ostateczności w piecach chlebowych. Są to spo­soby prymitywne, w razie braku jednak specjalnych aparatów do suszenia ziół musimy z nich korzystać.

Suszenie w piecu chlebowym nie jest najlepszym sposobem. Początkowo temperatura jest w nim bardzo wysoka, a później stopniowo obniża się, co jest bardzo niekorzystne dla przebiegu suszenia ziół.

Tak więc, stosując podwyższoną temperaturę, najle­piej jest korzystać z płyt i piecyków kuchennych. Zioła rozkładamy wówczas cienką warstwą na czystych bla­chach wyłożonych papierem. Temperaturę piecyka re­guluje się przez otwieranie drzwiczek, uważając, by zioła nie przypaliły się lub nie przesuszyły.

PAKOWANIE I PRZECHOWYWANIE ZIÓŁ

Wysuszony surowiec, po oczyszczeniu i odrzuceniu zanieczyszczeń i części źle ususzonych, pakuje się do przygotowanych uprzednio czystych opakowań.

Do pakowania ziół używa się kilku typów opakowań:

1. Opakowania szczelne (blaszanki, słoje zamykane, butle szklane), używane do surowców łatwo chłoną­cych wilgoć lub do surowców aromatycznych.

2. Opakowania półszczelne (skrzynki lub kartony wyłożone pergaminem, kilkuwarstwowe torby papie­rowe, worki brezentowe), używane do pakowania więk­szości surowców.

3. Opakowania normalne (worki papierowe i juto­we), używane do pakowania surowców mało wrażli­wych na zmiany warunków klimatycznych.

4. Opakowania przewiewne (kosze, łubianki).

Zioła pakuje się ostrożnie, lekko ugniatając. Torby

zawiązuje się szczelnie, skrzyneczki i słoje zamyka się dokładnie.

Do każdego opakowania przyczepia się etykietkę z wypisaną nazwą surowca i datą jego zbioru.

Przechowuje się zioła w miejscach su­chych, przewiewnych i z dala od źródeł silnych zapa­chów. Zioła mogą być atakowane przez szkodniki lub rozsypywane przez koty (np. Waleriana). Dlatego też zapasy ich powinno się często sprawdzać. W razie zalęgnięcia się w nich moli lub innych szkodników, albo też w razie pleśnienia ziół, należy je przebrać, przesuszyć i ponownie zapakować.

POSTACIE LEKÓW PRZYRZĄDZANYCH Z ZIÓŁ

Gdy kupujemy gotowe mieszanki ziołowe w apte­kach lub sklepach zielarskich, nie mamy kłopotu z przy­rządzaniem z nich leku. Na opakowaniu podany jest sposób przyrządzania i zażywania ziół. Gdy jednak le­karz przepisuje w recepcie np. korę kruszyny i poleca ją zażywać w postaci odwaru, często nie wiemy, jak taki odwar przyrządzić.

Leki ziołowe bardziej skomplikowane musi wyko­nać farmaceuta w aptece, leki proste możemy przy­rządzać sami.

Napar jest to świeżo przyrządzony wyciąg wodny z rozdrobnionych, wysuszonych liści, kwiatów lub (rzadko) korzeni. Do wyciągu wodnego przechodzą z rośliny ciała czynne, którym roślina zawdzięcza swo­je lecznicze działanie.

Napar przyrządza się podobnie jak herbatę. Przepi­saną porcję ziół zalewamy określoną ilością wrzącej wody, pozostawiamy pod przykryciem na parze na okres 15 minut i odcedzamy. Napar wypija się naraz lub co godzinę kieliszek. Nie przyrządzać naparów na zapas, parzyć zioła każdorazowo! Napary robi się z ziół, których nie można gotować, gdyż ulotniłyby się z nich cenne pod względem leczniczym olejki lotne — (pio­łun, mięta, rumianek, szałwia, Waleriana i inne).

Odwar jest to świeżo przyrządzony wodny wyciąg, który otrzymujemy przez gotowanie twardych części roślin, takich jak kora, korzenie, owoce i nasiona. Zioła przed przyrządzaniem odwaru należy rozdrobnić. Su­rowiec taki zalewa się określoną przez lekarza ilością zimnej wody i gotuje się 15 do 30 minut, uzupełniając wodę w miarę jej parowania. Odwary przyrządza się do jednorazowego użycia.

Okłady, przeznaczone do leczenia zewnętrznego, mo­gą być kojące lub przegrzewające i odmiękczające.

Okłady kojące przyrządza się z ziół aromaty­cznych (np. z szałwii, rumianku, mięty). Kilka łyżek ziół zalewa się podwójną ilością wrzącej wody, miesza się aż do utworzenia papki, zawija się w płócienną szmatkę i przykłada na chore miejsce. Okład taki okry­wa się następnie ceratką i owiązuje.

Okłady przegrzewające i odmiękcza- jące przyrządza się tak jak kojące. Stosuje się tu takie zioła, jak np. siemię lniane, żywokost, prawoślaz, kozieradka. Okłady takie można również robić z rozgo­towanych i utartych kartofli, z kaszy owsianej lub z otrąb pszennych.

Soki roślinne. Świeży sok z roślin jest bardzo cenną i wygodną w użyciu postacią leku. Stosuje się takie soki w kuracjach ozdrowieńczych, dietetycznych (szcze­gólnie na wiosnę, gdy organizm ludzki ma zwiększone zapotrzebowanie ma witaminy) oraz w celach leczni­czych.

Jarzynę lub roślinę leczniczą miażdży się w ma­szynce do mięsa lub uciera się na tarce (owoce i ko­rzenie). Otrzymaną miazgę wkłada się do płóciennego woreczka i wyciska sok. Sok pije się natychmiast po wyciśnięciu. W razie nieprzyjemnego smaku i zapachu można dodać do soku kilka kropel soku cytrynowego lub nalewki miętowej. Można też sok rozcieńczyć wodą.

Syropy są to postacie leków popularnie nazywane konfiturami. Syrop leczniczy otrzymuje się przez ugo­towanie z cukrem owoców zawierających duże ilości witamin.

Wyciąg — postać leku otrzymywana z ziół, które moż­na przyrządzać tylko przy użyciu zimnej lub letniej wody (tasznik, jemioła, krwawnik). Zioła takie zalewa się przepisaną ilością zimnej przegotowanej wody i po­zostawia się na kilka godzin do wytrawienia.